حمام وکیل شیراز، حمامی متعلق به کریمخان زند
در دوران زندیه زمانی که کریمخان زند شیراز را به عنوان پایتخت انتخاب کرد بناهای زیادی در شیراز ساخته شد و شیراز به اوج شکوفایی و آبادانی خود رسید.
دوران زندیه را باید یکی از دوران طلایی معماری ایران دانست، چرا که بسیاری از بناهای تاریخی ایران در دوران زند ساخته شده اند و هنوز هم استوار، خود را به گردشگران نشان میدهند.
یکی از آن بنا ها حمام وکیل بود که نه تنها به دستور کریم خان ساخته شد بلکه گفته شده خود کریمخان بر روند ساخت نظارت و طرح ها و ایده هایی در جهت بهبود ساخت داشته است. حمام وکیل شیراز در سال …
اگر دلتان میخواهد که بیشتر درباره حمام وکیل شیراز و تاریخچه آن بدانید با یگانه گشت و ادامه این مطلب همراه ما باشید.
تاریخچه ای مختصر از حمام وکیل شیراز
حمام وکیل شیراز را باید به وکیل‌ترین حاکم تاریخ ایران یعنی وکیل الرعایا یا همان کریمخان زند نسبت دهیم، حمامی که در سال 1178 قمری برابر با 1143 شمسی به دستور کریمخان زند ساخته شد.
کریمخان بر نحوه ساخت این حمام، خود نظارت داشت و برای بهبود ساختمان حمام، حتی ایده‌هایی را به اساتید معماری آن زمان بازگو میکرد. همانطور که میدانید، ارگ کریمخان محل زندگی وکیل الرعایا بود و در هیمن ارگ هم حمامی ساخته بودند که مخصوص کریمخان و دیگر افراد ساکن در ارگ بود.
اما کریمخان با توجه به اینکه مسجد وکیل و بازار وکیل را ساخته بود، شروع به ساخت حمام کرد تا این مجموعه را تکمیل کند، البته همزمان با حمام وکیل شیراز، حمام دیگری نیز به نام حمام باقرآباد احداث شد که متاسفانه تخریب شده و آثاری از آن باقی نمانده.
در گذشته حمام‌هایی که ساخته میشدند، فقط به قصد نظافت از آنها استفاده نمیشده بلکه کاربردهای دیگری نیز برای آن قائل بودند از جمله: محلی برای گپ و گفت، محلی برای برپایی برخی از جشن ها ( مانند: جشن حمام زایمان، جشن حمام چله نوزاد و… )و مراسم، محلی برای تصمیم گیری های محلی و …
حمام وکیل شیراز در دوران مختلف:
دوران قاجار:
بعد از مرگ کریمخان زند و در دوران قاجار، اساتید معماری آن زمان تغییراتی را در حمام وکیل شیراز ایجاد کردند و متاسفانه نقوشی که روی دیوارهای حمام بوده را پاک کرده و با ساروج آنها را پوشاندند و تزئینات جدید دیگری را به آن اضافه کردند. (دلیل این عمل مشخص نیست)
دوران پهلوی:
در دوران پهلوی اول نیز حمام به فعالیت خود ادامه میداد و و برای استفاده عموم در دسترس قرار داشت، اما به سبب سن بالای بنا در دوران پهلوی دوم و به دلیل مشاهده شکاف‌هایی در سقف حمام، تصمیم به مرمت و بازسازی حمام گرفتند. از این زمان حمام تعطیل شد و زیر نظر اداره باستان شناسی شیراز قرار رگفت.
دوران انقلاب:
اما بعد از انقلاب، متاسفانه حمام را به رستوران تغییر کاربری دادند و همین امر موجب ایجاد صدمات بسیاری در حمام شد. بعد از این ماجرا، تصمیم بر این شد که حمام را به موزه تبدیل کنند و حمام وکیل شیراز تبدیل به موزه فرش شد.
امروزه دیگر موزه فرش در حمام وکیل شیراز برپا نمی‌شود و حمام به صورت یک جاذبه‌ی دیدنی فعالیت میکند. در حال حاضر حدود 30 مجسمه مومی که به سبک همان دوران لباس پوشیده‌اند، در حالات مختلف و در قسمت‌های مختلف در حمام قرار گرفته اند
این کار باعث میشود بیشتر با آن دوران ارتباط برقرار کنیم و خود را جای مجسمه‌ها در زمان زندیه مجسم کنیم. از این مجسمه‌های مومی در بسیاری از حمام‌ها و دیگر جاذبه‌های گردشگری استفاده شده تا گردشگران بیشتر با آن جاذبه ارتباط برقرار کنند.
مرحوم فرصت شیرازی در آثار العجم: خالی از اغراق، در تمام ایران نظیرش دیده نشده و نخواهد شد. ستونهای عظیمه غریبه در آن است که از حجاری آنها عقل حیران میشود و اکثر سنگهای دیوارهایش مرمر است و در هر صفه از جامه‌کن آن حوضهای نظیف خوش طرز.
معماری حمام وکیل شیراز
نقشه حمام به طور کلی و از بالا به صورت مستطیل میباشد و دقیقا در کنار مسجد وکیل و بازار وکیل قرار گرفته. درب ورودی در زمان ساخت بسیار ساده بوده، اما در دوران قاجار، با کاشی‌کاری‌های زیبایی، در را تزئین کردند.
همین درب ورودی بسیار کوچک، ساخته شده تا مانع از بیرون رفتن هوای گرم و داخل شدن هوای سرد شود.
سقف و دیوارهای حمام وکیل با آهک (به جای گچ) پوشانده شده و نقوش تزیینی به کار رفته در حمام وکیل شیراز نیز آهک بری میباشد. استفاده هوشمندانه از آهک بجای گچ به این دلیل بوده که آهک در مقابل رطوبت مقاوم میباشد .
گچ رطوبت را بخود جذب میکند پس علاوه بر دوام کمتر سبب سرد شدن فضا میشود اما آهک هم از دوام بیشتری برخوردار است هم سبب حفظ دمای حمام میشود.
بخشی از نقش و نگار‌های آهک بری شده مربوط به دوران زندیه میباشد و بخشی دیگر در دوران قاجار ترمیم و اضافه شده‌اند
این نقش و نگار ها، داستان‌های قرآنی ،حماسی و سنتی آن دوران را بیان میکنند. داستان‌هایی که توسط نقال داخل حمام نقل میشده.
داستان‌هایی مانند به چاه انداختن حضرت یوسف، قربانی کردن حضرت اسماعیل،شمایل حضرت علی(ع)،شستشوی شیرین در چشمه،تصویر فرهاد در حال کندن کوه،تصویر حضرت یوسف در حالی که عزیز مصر شده، صحنه معراج و … .
این نقش‌های افسانه ای در کنار نقوش گیاهی هندسی و چهره‌ها قرار گرفته که همگی بیانگر مذهب و سنت و تفکر مردم آن دوران بوده.
جالب است بدانید که حمام وکیل یکی از پرطرفدارترین جاذبه‌های شیراز در نگاه گردشگران خارجیست.
اشکال و تصاویر حمام وکیل شیراز
چند نقش مهم در این حمام وجود دارد که در این قسمت آنها را برای شما بازگو میکنیم تا بهتر بتوانید با این نقاشی‌ها را ارتباط برقرار کنید.
صحنه معراج: در این نقش تصویر پیامبر را میبینید که سوار بر اسبی با سر انسان است. این تصویر در مرکز قرار دارد و دور تا دور آن فرشتگانی به صورت دایره‌وار دیده می‌شوند. این فرشتگان در حالی که نقش هیچکدام مشابه یکدیگر نیست، هر کدام هدیه‌ای برای ایشان آورده‌اند.
صحنه به چاه انداختن حضرت یوسف: این نقش که در بالای طاق ورودی رختکن یا جامه‌دان قرار دارد، تصویر حضرت یوسف درون چاه را نشان میدهد، در حالی که برادرانش در دو سوی چاه ایستاده‌اند.
شمایل حضرت علی: نقش حضرت علی را سوار بر مرکب نشان میدهد در حالیکه ذوالفقاری که در دست دارد بر پیکر دیوی میزند. گل و سبزه نیز از عناصر دیگر این تصویر میباشد.
شیخ صنعان و دختر ترسا: شیخ صنعان با دیدن دختر نصرانی عاشق او میشود و این عاشقی باعث میشود که شیخ دین و ایمان خود را از دست بدهد.
در این تصویر شیخ صنعان در مقابل دختر ترسا زانو زده و دختر در مرکز تصویر با شمایل زنان قاجاری با دامن قرمز رنگ قرار گرفته. در تصویر مریدان شیخ و دو دختر دیگر نیز دیده می‌شوند. نقوش حیوانات و پرندگان از دیگر از عناصر این نقش میباشد.
صحنه دیدار شیرین و فرهاد: یکی از جذابترین این تصاویر و نقوش ، تصویر دلباختگی فرهاد به شیرین است. از دیگر عناصر تشکیل دهنده این تصویر، شکار جانواران، پیکر مردم کوچه و بازار ، گیاهان مختلف و … میباشد.
نقوش طبیعی: طرح‌های اسلیمی و گل و بوته نیز زینت بخش سقف حمام وکیل شیراز شده‌اند و شامل برگ‌ها و ساقه‌ها می‌باشند.
راستی این مطلبو نباید از دست بدی: باغ ارم شیراز
بخش های اصلی حمام وکیل شیراز
سربینه یا رختکن: در حمام وکیل شیراز بزرگترین فضا، همین سربینه است که در ورودی آن یه هشت ضلعی منتظم قرار گرفته همراه با هشت ستون سنگی یکپارچه که در بالای آنها سقفی گنبدی قرار دارد. این بخش نسبت به سایر بخش‌ها کمی پایینتر از سطح قرار گرفته.
در اطراف رختکن یا سربینه حمام وکیل شیراز سکوهایی قرار دارد که بالای آنها طاق‌های زیبایی قرار گرفته، حوض بزرگ هشت ضلعی در وسط دیده میشود به همراه چهار حوض کوچک پلکانی که در مقابل سکوها قرار گرفته اند.
در دین اسلام مستحب است که بعد از حمام کردن پاهای خود را درون آب سرد قرار دهید، بنابراین مراجعین و مردمی که به حمام می‌آمدند بعد از استحمام و قبل از رسیدن به سکوها پای خود را درون این حوضهای آب سرد قرار می‌دادند.
زیر سکوها نیز مکانی تعبیه شده بود برای قرار دادن کفش‌ها که به کفش‌کن معروف بوده. جالب اینجاست که بگوئیم، سکوها بر اساس مقام و منزلت افراد در اختیارشان قرار میگرفت، تجار یک نوع سکو، علما یک نوع سکو و افراد حکومت نیز یک نوع سکو برای خود داشتند.
میان‌در: فضایی که بین سربینه و گرمخانه وجود دارد را میان‌در میگویند و دارای یک هشتی است. به قسمت میان‌در، هشتی دوم یا برزخ نیز میگویند که توسط راهرویی پر پیچ و خم به گرمخانه میرسید.
درکل، فضاهای مختلفی که در حمام وجود دارد به طور مستقیم با هم در ارتباط نیستند و بین آنها هشتی یا راهروهای شیبدار وجود دارد که بدین وسیله دمای بدن برای ورود به فضای بعدی آماده باشد.
گرمخانه: این بخش، از فضای رختکن کوچکتر است. گرمخانه قاعده‌ای مربع شکل دارد و در واقع فضای اصلی برای شستشو و استحمام بوده. این فضا نیز دارای چهارستون سنگی و طاق رسمی بندی میباشد.
گرمخانه حمام وکیل شیراز دارای دو فضای اتاق مانند است که هر یک طاق رسمی بندی داشته و یک حوض در میان خود دارد . کف گرمخانه سنگ‌فرش بوده و به خاطر دالان‌های رد شده از کف، کف گرمخانه همیشه گرم بوده.
اما ضلع شمالی گرمخانه شامل سه خزینه بوده: خزینه میانی مربع‌شکل و دارای آب‌گرم و دو خزینه طرفین دارای آب سرد و گاهی ولرم بوده. برای گرم کردن آب گرمخانه، از دو دیگ بزرگ استفاده میکردند.
شاه نشین: در دو طرف فضای گرمخانه دو شاه‌نشین با حوض مرمر پلکانی که مخصوص استراحت و دور همنشینی شاه و درباریان بوده، وجود دارد. در دوران پهلوی یکی از این حوض‌ها تخریب شده و اکنون قابل مشاهده نیست.
گاو چاه: چاهی واقع در ضلع غربی حمام که آب حمام از آنجا تامین میشده.
گاورو: به مسیر شیب‌داری که در کنار چاه آب قرار داشت گاورو میگفتند زیرا برای کشیدن آب چاه از گاو استفاده میکردند.
تون: به مجموعه اتاقک ،راهرو و دیگ مسی که در زیر خزینه قرار داشتند گلخن، تیون، پاتیون یا تون میگفتند. تون در واقع جایی بود که انرژی مورد نیاز برای گرم کردن آب خزینه توسط دیگ مسی تامین میشد و در کف خزینه قرار داشت.
جام خانه: روشنایی بخش‌های مختلف حمام وکیل توسط هورنور یا جام‌خانه‌هایی که در سقف تعبیه شده بوده تامین میشده.
جام خانه نوعی پنجره بوده که برفراز گنبد‌های سقف به منظور تامین نور و همچنین کنترل دما و رطوبت تعبیه میشده و از شیشه‌های رنگارنگ (گل‌جام) تشکیل شده بوده که با برداشتن جام‌ها رطوبت و دما متناسب با فصل تعدیل میشده.
گربه رو: در کف گرمخانه دالان‌هایی تعبیه شده بود که هوای گرم و بخار آب در آن جریان داشت و این جریان هوای گرم سبب میشد کف گرمخانه همواره گرم باشد (مشابه سیستم گرمایش از کف که امروزه در ساختمان‌ها وجود دارد.)
این دالان‌ها که به گربه رو نیز معروف بودند به دودکشها منتهی میشدند. همچنین سبب خروج دوده‌های ناشی از سوخت گرم نگهداشتن آب حمام، از طریق دودکشها میشدند.
حمامی: این شخص وظیفه مدیریت حمام را به عهده داشته و در ورودی حمام مینشسته و از وسایل ارزشمند افراد نگهداری و محافظت میکرده.
تون تاپ: به کسی که وظیفه گرم نگه داشتن تون را داشته، تونتاب میگفتند.
دلاک: کسی که وظیفه کیسه‌کشی مراجعین را داشته، دلاک می‌نامیدند.
مشت و مال چی: همانطور که از نامش پیداست کسی که وظیفه مشت و مال مراجعین را داشت، مشت و مال چی نامیده میشده است.
مشت و مال چی: همانطور که از نامش پیداست کسی که وظیفه مشت و مال مراجعین را داشت، مشت و مال چی نامیده میشده است.
پادو: سایر کارهای خدماتی از جمله جفت کردن کفش‌ها، انداختن لنگ بر شانه افراده بر عهده پادو بوده.
آدرس و ساعات بازدید و قیمت ورودی حمام وکیل شیراز
آدرس و ساعات بازدید : حمام وکیل شیراز در نزدیکی ارگ کریمخان و مسجد وکیل در خیابان زند قرار گرفته است. برای بازدید از این جاذبه از ساعت 08:00 صبح الی 17:00 میتوانید اقدام کنید.
هزینه ورودی : برای ورود به حمام وکیل شیراز، گردشگران ایرانی 4.000 تومان و گردشگران خارجی 50.000 تومان باید پرداخت کنند.
مدت زمان مورد نیاز برای بازدید : برای بازدید از حمام وکیل شیراز زمان مورد نیازی که توصیه شده است بین 1 ساعت تا 2 ساعت میباشد.
بدون دیدگاه