ارگ کریمخان شیراز، محافظ سرسخت شهر سیراز
در شیراز ارگی وجود دارد که زمانی محافظ این شهر به حساب می آمده. این بنای منحصر به فرد در شمال شرقی میدان شهدا ( شهرداری سابق) و در مرکز شهر قرار گرفته و چشم ها را به خود خیره میکند.
زمانی که از نزدیک این بنا را مشاهده میکنید به عظمت و بزرگی آن پی میبرید.ارگ کریمخان شیراز از برجسته‌ترین آثار معماری و همچنین بزرگترین بنای آجری دوران زندیه است که درسال 1180 هجری قمری در شهر شیراز ساخته شد.
این ارگ که در دوران زندیه و با ایده‌های کریمخان بنا شده شده یکی از جذابترین جاذبه‌های توریستی به شمار میرود. اما…
اگر دلتان میخواهد که بیشتر درباره ارگ کریمخان شیراز بدانید با یگانه گشت و ادامه این مطلب همراه ما باشید.
تاریخچه ارگ کریمخان شیراز
شهر شیراز را باید محبوب‌ترین شهر وکیل الرعایا یا همان کریمخان زند بدانیم چرا که بعد از 7 سال جنگ با دیگر حکامان، شهر شیراز را پایتخت خود کرد که این مهم در سال 1180 رقم خورد.
البته دلیل اصلی اینکه چرا کریمخان شیراز را مبدا حکومت خود و پایتخت آن در نظر گرفت مشخص نیست اما ممکن است بخاطر مردمان صاحبدل و خوش گفتار و عشرت دوست شیراز بوده باشد و از زمانی که وارد شیراز شد یعنی سال 1179 تا پایان عمرش شیراز را ترک نگفت.
کریمخان بعد از وارد شدن به شیراز تصمیم گرفت حصاری برای این شهر بسازد که از گزند دشمنان به دور باشد که متاسفانه بعد از مرگ او توسط آقا محمد خان قاجار به کل تخریب شد. اما بعد از ساخت حصار میخواست برای خود برج و بارویی و مکانی برای زندگی بسازد.
کریمخان در شیراز به جستجوی خانه‌ای بود که متناسب با شان و مقامش باشد که متاسفانه نه چنین بنایی وجود داشت و نه او که انسانی مشکل پسند بود هر خانه‌ای را برای زیست خود انتخاب میکرد، پس به فکر ساخت عمارتی افتاد.
کریمخان به دنبال محلی برای احداث این بنا بود که مکان فعلی ارگ کریمخان شیراز را انتخاب کرد. بعد از انتخاب محل به تمام حکام شهرهای اطراف دستور داد تا بهترین معماران، بناها، نجاران، نقاشها، سنگتراشان، مهندسان و مقنیان را برای ساخت این عمارت عظیم به شیراز بفرستند.
حتی برخی از مصالح را نیز از دول خارجی مانند روس و روم وارد ایران کردند، مصالحی مانند چوب، سنگ مرمر و آیینه‌های بزرگ.
نکته ویژه : کریمخان ساختمان های بسیار را در شیراز بنا کرد، البته این کار را نه فقط برای زیبایی شهر بلکه بیشتر برای کارآفرینی و ایجاد شغل مردم فقیر آن دیار بوده است.
13 سال بعد از احداث ارگ، زمانی که کریمخان زند دعوت حق را لبیک گفت، آقا محمد خان قاجار موسس سلسله قاجار در روز اول ذیحجه 1206 وارد شیراز شد، بعد از انجام مراسم سلام، دستور نبش قبر کریمخان زند را صادر کرد تا جنازه او را به تهران ببرند.
علاوه بر نبش قبر کریمخان دستور داد تا دو ستون سنگی و همینطور سنگ‌های مرمر و درهای خاتم کاری شده را از ارگ کریمخان شیراز کنده و از آن جدا کنند تا بتواند آنها را نیز با خود به تهران ببرد.
روایت جالبی از گفت گو کریمخان با آقا محمد خان در زمان ساخت همین ارگ شیراز نقل شده است که به شرح زیر است:
روزی که کارگان و با زحمت زیادی مشغول ساخت ارگ بودند و ستونها و سنگ‌های مرمر را بالا کشیده و سر جای خود کار میگذاشتند، کریمخان رو به آقا محمد خان میکند و میگوید : میدانم هم اکنون اندیشه تو چیست و به چه فکر میکنی.
با خود میگویی، برای این راه بسیار کم که کارگران این ستونها را جابه جا میکنند، انقدر رنج و زحمت میکشند، من چطور آنها را به تهران ببرم.
ارگ کریمخان شیراز در دوران قاجار :
بعد از مرگ کریمخان، آقا محمد خان شیراز را به دست والی سپرد که نامش عبدالحسین میرزا فرمانفرما بود، وی بر اساس خواست خود شروع به مرمت‌هایی در ارگ کرمیخان شیراز کرد که باعث بهتر شدن چهره ارگ شد.
اما پس از او، هر کس به عنوان والی بر شیراز حکومت کرد، تیشه را برداشت و موجبات خرابی و از بین بردن بنا را کرد، حتی برخی از آنها نقاشی‌های دوران زندیه را که عبدالحسین خان مرمت کرده بود به طور کامل از بین بردند.
اگر ارگ کریمخان شیراز، ارگ سلطنتی شیراز، ارگی که با دستان وکیل الرعایا ساخته شده بود، زنده می‌شد و توانایی سخن گفتن داشت، میتوانست از جراحات وارده به خود و خرابی‌هایش کتابی چندین صفحه‌ای بنویسد.
ارگ کریمخان شیراز در دوران پهلوی :
در زمان پهلوی اول نیز این ارگ روی خوش ندید و در سال 1310 بود که ارگ را محل مناسبی برای زندان دیدند!! و این ارگ عظیم را تبدیل به زندان کردند که با این کار باعث شد آسیب‌های جدی دیگری به بنا وارد شود.
اما رفته رفته اهمیت حفظ و نگهداری آثار نمایان شد و این ارگ به اداره فرهنگ و هنر شیراز واگذار شد تا بتواند از این میراث زندیه به مناسبترین شکل ممکن محافظت کند.
ارگ کرمیمخان شیراز در دوران معاصر :
از آن زمان تاکنون نیز، تنها در بخشی از ارگ، مرمت‌هایی صورت گرفته، اما نه اِلمانی اضافه شده و نه چیزی از بنا کاسته شده.
ارگ کریمخان شیراز در 14 خرداد 1351 با شماره 918 به ثبت ملی رسید
معماری ارگ کریمخان شیراز
ارگ کریمخان یکی از نقاط عطف معماری شیراز است که در زمان کریمخان زند ساخته شده و با اینکه در طی سالیان دچار آسیب‌ها و خرابی‌هایی شده اما کماکان به عنوان یک جاذبه منحصر به فرد، به عنوان یک بنا با معماری خاص، هنوز سرپا ایستاده و از گردشگران پذیرایی میکند.
ساخت این ارگ کمتر از 2 سال به طول انجامید و در مساحتی به وسعت 4000 متر مربع ساخته شده است. از محوطه آن با حوض‌ها و درختان پر بارش تا تزئینات بکار رفته در آن و درهای چوبی و مقرنس‌های شاهکارش، همه جز ویژگی‌های جذاب معماری ارگ می‌باشند.
ارگ کریمخان شیراز قسمت‌های مختلفی دارد که با هم به این بخش‌ها میپردازیم:
محوطه ارگ کریمخان شیراز
حال میخواهیم به یکی از بزرگترین قلعه‌های ایران وارد شویم تا ببینم در اندرونی قلعه چه چیزهایی انتظار مارا میکشند.
در نمای بیرونی ارگ یعنی ورودی اصلی قلعه شما با یک نقاشی روبرو میشوید که شمایلی از رستم است که در حال جنگیدن با دیو سفیدی است. این نقاشی با کاشی‌های هفت رنگ صورت گرفته و مربوط به دوران قاجار است و یکی از شاهکارهای کاشی هفت رنگ شیراز می‌باشد.
بعد از اینکه درب ورودی را گذراندین به محوطه ارگ کریمخان شیراز وارد میشوید جایی که زمانی وکیل الرعایا قدم گذاشته است. روبروی شما و در انتهای قست شمالی قلعه دقیقا ایوان اصلی قلعه وجود دارد و یک حوض مستطیل شکل شما را به این ایوان میرساند.
البته در کنار حوض شما با انبوهی از درختان میوه مواجه میشوید که بیشتر نارنج و پرتغال می‌باشد و اگر در بهار از این قلعه بازدید داشته باشید بوی بهار نارنج بازدید از این قلعه و گذراندن زمان در این ارگ حکومتی را لذت‌بخش‌تر خواهد کرد.
حوض مستطیل شکل اولیه به یک حوض دیگر که دقیقا جلوی ایوان اصلی می‌باشد عمود شده است.
در داخل محوطه به دلیل مدل و شکل ساخت قلعه تزئینات زیادی را نمیتوان پیدا کرد مگر آنجا که ایوان‌های اصلی ارگ وجود دارند که از دو ستون سرتاسر سنگی و مقرنس‌ها و گچبری‌های زیبایی برخوردارند.
نمای بیرونی ارگ کریمخان شیراز
4 برج در اطراف ارگ وجود دارند که ارتفاع آنها به 15 متر می‌رسد اما دیواره‌های ارگ از ارتفاع برج‌ها کوتاه‌تر هستند و ارتفاع آنها را 12 متر تخمین زده‌اند. دیواره‌ها بسیار ضخیم و نفوذناپذیر ساخته شده‌اند.
در بالای دیواره‌ها فضایی تعبیه شده است که در زمان صلح کاربری آن دیده‌بانی و در زمان جنگ از آن به عنوان جایگاهی برای تیراندازی سربازان استفاده می‌شده است. در قسمت‌های مختلف دیوارها ناودان‌هایی دیده می‌شود که از جنس سنگ بوده و برای هدایت آب باران به سطح زمین ساخته شده است.
برج‌های 15 متری ارگ کریمخان شیراز از سنگ و آهک بنا شده‌اند و دارای 3 طبقه جدا از هم هستند، برای دسترسی به طبقات این برج‌ها پلکانی دوارنی تعبیه شده است تا بتوان با کمترین فضای اشغال شده به طبقه دیگر رفت.
در داخل هر کدام از طبقات، دو اتاق ساخته شده است که یکی برای حفظ و نگهداری اسلحه‌ها و دیگری برای استراحت نگهبانان بوده است.
اگر به بالای دیواره‌ها از داخل ارگ نگاهی بیندازیم با سایبانی مواجه می‌شویم که دورتادور نمای داخلی ارگ وجود دارند . به این سایبان‌ها سرشیر میگفتند. سرشیر‌های ارگ کریمخان از جنس چوب است.
دو دلیل برای ساخت این سایبان‌های تزئین شده زیبا ذکر شده است:
1- برای ایجاد سایه و جلوگیری از تابش آفتاب
2- المانی برای محافظت دیوارها و نمای آن از باران و برف
در زمان ساخت این ارگ، معماران خبره و ماهر آن زمان به این نتیجه می رسند که ضلع شمال غربی ارگ برای ساخت برج مناسب نیست و احتمال دارد در آینده نشست کند.
این موضوع را با کریمخان نیز در میان گذاشتند و نتیجه این طور شد که ساخت برج را کمی به سمت غرب بردند، پس اگر میبینید که امروزه به صورت ذوزنقه درآمده دلیلش این مورد است.
اتاق های ارگ کریمخان شیراز
اتاق‌های بسیاری در این ارگ وجود دارند به دلیل اینکه این ارگ به منظور جایگاهی برای سکونت و در واقع حرمسرای کریم خان زند ساخته شده بود. تقریبا تغییرات بسیاری روی ارگ بعد از دوران کریمخان اعمال شد که یکی از آنها جابجایی ستون ایوان‌ها بود.
در داخل اتاق‌های ارگ کرمیخان شیراز – که با انداز‌های مختلفی ساخته شده‌اند – تزئینات وجود دارد که البته بسیاری از آنها تخریب شده و دیگر وجود ندارند و برخی دیگر در حال مرمت هستند.
تزئینات داخل اتاق شامل:
سردر: مدخل اصلی ورودی اتاق‌ها را سردر میگفتند.
ارسی: پنجره‌های مشبکی که با شیشه‌های رنگی تزئین می‌شوند.
دوال: دوال به المانی میگویند که بعد از کلاف‌بندی پای طاقها بر روی پنجره‌ها، جرزها و بالای تاقچه میسازند. جنس این المان از گچ است و به شکلی ساده ساخته می‌شود.
ازاره‌ها: به بخشی از دیوار میگویند که با کاشی و سنگ پوشانده می‌شود، ازاره در پایین‌ترین قسمت دیوار وجود دارد.
قطاربندی: به مدلی از مقرنس گفته می‌شود که در یک راستا و در یک خط مستقیم ساخته شده باشد.
پستو: پستو در بسیاری از ساختمان‌های قدیم نیز وجود دارد و به مکانی گفته می‌شود که در پشت اتاق قرار گرفته و کاربری انبار امروزه را داشته.
مقرنس: یکی از مهمترین و جذابترین و زیباترین المانهای معماری ایرانی همین مقرنس‌ها می‌باشند که در بسیاری از اماکن تاریخی از جمله مساجد، آرامگاه‌ها و خانه‌های تاریخی نیز میتوان آنها را مشاهده کرد. مقرنس بیشر در سقف و ایوان‌ها وجود دارد.
در واقع مقرنس‌ها نوعی تجسم سه بعدی از اشکال هندسی است که با حجم دهی جلوه‌ای خاص را به نمایش میگذارد.
آب و حوض های ارگ کریمخان شیراز
یکی از مواردی که در ساخت ارگ رعایت شده طریقه و روش آب‌رسانی به داخل ارگ کریمخان بوده. در گذشته قناتی در شیراز بوده به نام قنات رکن آباد که متاسفانه امروزه این قنات نیز مانند بسیاری دیگر از قنات‌ها خشک شده است.
بهترین آب شیراز را قنات رکن آباد تهیه میکرده که البته به قنات رکنی هم شهرت دارد و تا زمانی که این قنات برای خود برو و بیایی داشته وظیفه تامین آب ارگ به عهده او بوده اما بعد از خشک شدن و از بین رفتن آن دیگر آبی وارد ارگ نشده است.
در جلوی هر ایوان حوضی وجود دارد و همانطوری که بالاتر اشاره کردیم، جنس این حوض‌ها از سنگ است البته سنگ آهکی. این نوع سنگ در مقابل آب و فرسایش بسیار مقاوم می‌باشد.
جوی آبی یا آبراهه‌ای نیز در امتداد حوض‌ها وجود دارد که متاسفانه آنها هم دیگر آبی را به خود ندیدند.
شاه نشین ارگ کریمخان شیراز
اول اینکه بگوئیم شاه‌نشین چیست و چه کاربردی دارد ؛
شاه‌نشین به قسمتی از ساختمان و بنا گفته می‌شود که اولا بزرگتر از سایر اتاق‌ها و بخش‌های ساختمان است و برای جلسات و گفت و گو استفاده می‌شده و هم از آن به عنوان آفتاب‌گیر نیز استفاده می‌شده است.
در ارگ کریمخان شیراز شما با چند شاه نشین روبرو هستید که در اضلاع جنوبی؛ شمالی و غربی وجود دارد که البته اینجا نام گذاری شده‌اند و به نام بهشت پیرایه شناخته می‌شوند.
در قسمت شمالی ارگ شاه‌نشینی وجود دارد که در فصل زمستان مورد استفاده قرار میگرفته. این شاه‌نشین دارای دو ستون سنگی یکپارچه هستند که به گندمک شهرت دارند. در این شاه نشین و روی سقف آن میتوانید نظاره گر مقرنس‌های زیبای ایوان باشید.
اما در فصل تابستان شاه‌نشین دیگری مورد استفاده بوده و آن ایوان ضلع غربی ارگ کریمخان شیراز بوده. شاه‌نشین تابستانی دارای ستون‌های چوبی است که از چوب درخت سرو تهیه شده است.
و در آخر شاه نشین جنوبی که به شاه‌نشین چهارفصل نیز معروف است چرا که در تمام فصل‌های سال از این مکان استفاده می‌شده است.
حمام ارگ کریمخان شیراز
حمام‌های قدیم جز جاذبه‌های اصلی شهرها به شمار می‌روند و به دلیل قدمتی که دارند بسیار حائز اهمیت نیز هستند. ارگ کریمخان شیراز نیز دارای حمامی نیز برای خود می‌باشد که برای استفاده کریمخان زند و دیگر صاحب منسبانی است که بعد از او والی حکومت شیراز شدند.
حمام ارگ نیز مانند دیگر حمام‌های تاریخی ایران دارای سربینه یا همان رختکن می‌باشد که چهار سکو دارد برای تعویض لباس. همینطور زیر سکوها نیز مکانی تعبیه شده برای گذاشتن کفش‌ها و گیوه‌های مورد استفاده.
در وسط سربینه حوضی وجود دارد که هشت ضلع دارد و جنس آن نیز از سنگ آهکی است. از سربینه برای موارد دیگری نیز استفاده می شده مانند گفت و گو، صرف چای و قلیان و همینطور حجامت.
راهرویی در حمام ارگ کریمخان شیراز وجود دارد که سربینه را به گرم خانه متصل میکند. فضای گرم خانه نیز دارای 3 بخش است که عبارتند از خود گرم خانه، خزینه و نورخانه
یکی از موارد مهمی که درباره ارگ کریمخان شیراز باید بدانید، علت کج بودن یکی از برج‌های ارگ است، دلیل آن :
یکی از برج‌های ارگ دارای انحرافی 30 درجه‌ای می باشد چیزی شبیه به برج پیزا ایتالیا، این انحراف به دلیل رطوبت دائمی و نشست پی بنا ذکر شده.
آدرس و ساعات بازدید و قیمت ورودی ارگ کریمخان شیراز
آدرس و ساعات بازدید : ارگ کریمخان شیراز در میدان شهدا (شهرداری سابق) و در امتداد خیابان زند قرار دارد. ساعات بازدید از ارگ کریمخان شیراز در نیمه دوم سال از ساعت 08:00 صبح الی 21:30 می‌باشد.
هزینه ورودی : هزینه ورودی ارگ کریمخان شیراز برای ایرانیان 5.000 تومان و برای اتباع خارجی 100.000 تومان می‌باشد.
مدت زمان مورد نیاز برای بازدید : مدت زمانی که برای بازدید کامل از ارگ کریمخان نیاز دارد، 1 الی 2 ساعت می‌باشد.
بدون دیدگاه